سياست و حکومت در مذهب امام ابوحنيفه 

نوشته: مدحت القصراوي

ترجمه و تحقيق: دکتر هجرت الله جبرئيلي

 قسمت: نخست

چکيده

ميراث حنفي، با دو ويژگي کلامي و سياسي بودن، از ميراث ديگر مذاهب اهل سنت متمايز مي­گردد، اين دو ويژگي از يک سو به ‌انسان­مداري و اجتماع­گرايي و امت­گرايي اين ميراث افزوده، از سوي ديگر توانايي همزيستي بيشتر با سياست و حکومت و دولت را به آن بخشيده است. براي بازسازي و نوسازي ميراث گستردة حنفي، در چارچوب مکتب حنفيان جديد،‌ بازسازي و نوسازي گرايش سياسي آن، پس از گرايش کلامي، در درجه دوم قرار مي­گيرد، اين مقاله به اين مهم مي­پردازد.

مقاله در نخست مسأله حاکميت را مورد بحث قرارداده و آن را از نگرش فقهي و حقوقي به حوزه سياست و حکومت کشانده است. سپس  روش صحيح انعقاد خلافت، را مورد بررسي قرار داده و شرط اجتماع و مشوره  مسلمين و اهل فتوي را به عنوان نظريه مختار امام ابوحنيفه 2 مطرح مي­کند. پس از آن در مبحث شروط استحقاق خلافت، در شرط امامت فاسق و ظالم، در ميان دو نظرية افراطي خوارجي و اعتزالي، نظريه اعتدالي امام ابوحنيفه 2 را بيان مي­کند و به نظريه «امام بالحق» و «امام بالفعل» مي­رسد. سپس­ تحت عنوان بيت المال، تصرف غير قانوني رئيس حکومت در بيت المال را باعث باطل شدن امامت و سلب مشروعيت حکومت او مي­داند. در مبحث ديگر، زير عنوان آزادي قوي قضائيه از قوي اجرائيه، نه تنها اين آزادي را لازم، بلکه براي قاضي حق محاکمه خليفه را لازمي مي­داند. در مبحث ديگر زير عنوان حق آزادي رأي يا حق آزادي بيان، امر به معروف و نهي از منکر را عنوان اسلامي اين حق مي­داند و آن را نه تنها که يک حق، بلکه يک فريضه، به ويژه در امر حکومت­داري معرفي مي­کند. در فرجام، در مبحث، خروج يا قيام مسلحانه بر حکومت ظالم، حکم انقلاب عليه حکومت جائر را در نخست از طريق نرم، و در صورت ضرورت با برنامه­ريزي لازم و مدبرانه که توانايي جاي­گزيني نظام فاسد با نظام صالح را داشته باشد، از طريقه سخت­افزاري نه تنها جايز، بلکه به عنوان يک فريضه صادر مي­کند. (بیشتر…)

مکتب حنفیان جدید

 بازسازی و نوسازی میراث گسترده حنفی

نوشته: دکتر هجرت الله جبرئیلی

قسمت: هشتم

دیدگاه ما این است که با نوسازی تعریف حنفی فقه، ما به توانایی­های کلان می­رسیم .  همان­گونه که در غرب «Science»  به علوم انسانی و طبیعی با دیدگاه این جهانی یا سکولار و دین­گریز اطلاق می­گردد. در تمدن اسلامی ، «فقه » به تمام علوم برآمده از خرد اسلامی ، علوم انسانی و علوم طبیعی  با دیدگاه این­جهانی و آن­جهانی، دنیامدار و آخرت­مدار اطلاق می­گردد و توانایی گفتگو و همچنان بهره­گیری از تجربیات مثبت تمدن­های دیگر را می­یابد.

صد­ها مفهوم دیگر را این گونه می­توان بازسازی و نوسازی نمود.

دو. نوسازی در رو­ش ­شناسی ؛ روش­شناسی مدرسی به عنوان نمونه: روش اجتهادی کلاسیک فقه است که از منابع اصلی استنباط می­گردد. در نوسازی روش­شناسی ،‌ در فقه الإجتماع می­شود از روش­های تفکر جامعه­شناسی برای نوسازی فقه استفاده نمود. در فقه سیاسی‌ از روش­شناسی فلسفه سیاسی و علوم سیاسی بهره برد. به عنوان نمونه، پرسش­های اساسی فلسفه سیاسی را طرح کرده و پاسخ آن را از قرآن و سنت و خرد و رأی حنفی بجوئیم.

سه. نوسازی در قالب؛ در گذشته فقط در قالب عبادات و معاملات فقه حنفی تدوین شده بود. امروزه از فقه تمدنی کلامی جدید، فقه تمدنی سیاسی، فقه تمدنی اجتماعی، فقه تمدنی اقتصادی، فقه تمدنی محیط زیست، فقه تمدنی حقوقی، فقه تمدنی اخلاقی می­توان سخن زد که کاملا فورم و قالب جدید ایجاد می­شود. (بیشتر…)

مکتب حنفیان جدید

 بازسازی و نوسازی میراث گسترده حنفی

نوشته: دکتر هجرت الله جبرئیلی

قسمت: هفتم

ب. هدف و روش کار ما؛

بازسازی میراث گسترده حنفی از دیدگاه ما عبارت است از:

1.باستان­شناسی میراث گسترده حنفی و حفظ حالت نخستین در فرم و محتوای موجود و شناختاندن آن به مخاطب؛

2.بازسازی تاریخمند: باستان­شناسی و بازسازی میراث گسترده حنفی، در داخل دوره­های تاریخی مانند: 1. دوره بذرپاشی؛ 2. دوره زایش و پیدایش؛ 3. دوره تدوین و استقرار؛ 4.  پخش و گسترش؛ 5. ایستایش؛ 6.نوسازی؛

پرسش­های اصلی بازسازی تاریخمند: در هر مرحله کدام علماء اعلام حضور داشتند؟ چی آثاری را پدید آوردند؟ با کدام مذاهب و مکاتب فکری گفتگو نموده اند؟ و ….

3. بازسازی موضوعی: به عنوان نمونه در حوزه کلام چی فرآورده­های دانشی داشته است؟ در حوزه عبادات و در حوزه معاملات، چی فرآورده­های علمی داشته است؟ و … .

4.بازسازی نظام­مند: در حوزه نظام فرد، نظام خانواده، نظام اجتماع، نظام اقتصاد، نظام حقوقی، نظامی قضائی، نظام سیاسی و ….. به گونه نظام­مند از تمام میراث­ها گردآوری گردد تا برای پژوهشگر نوگرا و نوساز مواد کافی آماده گردد تا بتواند به تولید جدید دانش مبتنی بر این میراث بپردازد و هویت مکتب را حفظ کند.

این فرآورده­ها باید به گونه تاریخ­مند نظام­مند شود، چون باید بدانیم که در مرحله ظهور و اوج چی پیام­ها داشته  و در مرحله ایستایش و توقف خمود و جمود چی پیام­ها داشته است؟ (بیشتر…)

مکتب حنفیان جدید

 بازسازی و نوسازی میراث گسترده حنفی

نوشته: دکتر هجرت الله جبرئیلی

قسمت: ششم

یک. إحیاء به معنای یک سنت الهی؛ الله متعال فرمود:  أَوَمَن كَانَ مَيْتًا فَأَحْيَيْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَن مَّثَلُهُ فِي الظُّلُمَاتِ لَيْسَ بِخَارِجٍ مِّنْهَا ﴿الأنعام: ١٢٢﴾؛ آیا کسی که مرده بود، سپس او را زنده کردیم، و نوری برایش قرار دادیم که با آن در میان مردم راه برود، همانند کسی است که در ظلمتها باشد و از آن خارج نگردد؟! این گونه برای کافران، اعمال (زشتی) که انجام می‌دادند، تزیین شده (و زیبا جلوه کرده) است.

این سنت بارها در قرآن کریم یادآوری شده و هم در دنیا و هم در آخرت در مورد انسان و غیر انسان کاربرد دارد.

دو. إحیاء به معنای رسالت پیامبران از بهر زنده گردانیدن امت مسلمه؛ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْيِيكُمْ ﴿الأنفال: ٢٤﴾؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! دعوت خدا و پیامبر را اجابت کنید هنگامی که شما را به سوی چیزی می‌خواند که شما را حیات می‌بخشد!

این آیه خطاب به مؤمنان است، آن­ها أحیاء یعنی زندگان­اند و به وسیله ایمان زنده شده­اند. از این جهت مردگان اند که به آن­ها ابلاغ نشده باشد، الله متعال آن­ها را مخاطب ساخته است که باید از حیات و ترقی در مدارج آن بیشتر بهره­مند گردند. این کار در صورتی ممکن است که به فرمان حضرت رسول استجبات صورت گیرد.

سه. إحیاء به عنوان یک وظیفه انسانی: احیاء به معنای نجات از هلاکت است.

الله متعال فرمود: وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا ﴿المائدة: ٣٢﴾؛ و هر کس، انسانی را از مرگ رهایی بخشد، چنان است که گویی همه مردم را زنده کرده است. (بیشتر…)