سياست و حکومت در مذهب امام ابوحنيفه 

نوشته: مدحت القصراوي

ترجمه و تحقيق: دکتر هجرت الله جبرئيلي

قسمت: هشتم

فقه­ شناس بزرگ حضرت عبدالرحمن بن ابي ليلي[1] 2 فرمود:

 «أيها المؤمنون إنه من رأى عدوانًا يعمل به ومنكرًا يدعى إليه فأنكره بقلبه فقد سلم وبرئ، ومن أنكره بلسانه فقد أجر وهو أفضل من صاحبه، ومن أنكره بالسيف لتكون كلمة الله هي العليا وكلمة الظالمين السفلى فذلك الذي أصاب سبيل الهدى، ونور في قلبه اليقين فقاتلوا هؤلاء المحلين المحدثين المبتدعين، الذين قد جهلوا الحق فلا يعرفونه وعملوا بالعدوان فلا ينكرونه»؛

 «اي مؤمنان! کسي که ستم آشکاري را ببيند که به اساس آن عمل مي­شود و منکري را ببيند که به سوي آن دعوت صورت مي­گيرد؛ اگر آن را با دل خود بد انگارد، همانا سالم مانده و برائت يافته است. کسي که آن را با زبان خود بد انگارد، همانا پاداش مي­يابد و او برتر از شخص نخستين است. کسي که آن را با شمشير بد انگارد تا کلمة الله بلند باشد و کلمة ستم­گران پائين باشد، او کسي است که راه هدايت را يافته است و در دل او يقين، روشني افگنده است. بنابراين، با اين حيله­گران، نوآوران و بدعت­گران [در امور سياست و حکومت] بجنگيد. همانا آنان از شناخت حق، جاهل مانده­اند. بنابر اين، حق را نمي­شناسند. به اساس ستم و تجاوزگري آشکار عمل کرده­اند و آن را منکر نمي­انگارند.

حضرت امام شعبي[2] 2 فقه­شناس بزرگ فرمود: (بیشتر…)

سياست و حکومت در مذهب امام ابوحنيفه 

نوشته: مدحت القصراوي

ترجمه و تحقيق: دکتر هجرت الله جبرئيلي

قسمت: ششم

همچنان امام ابوحنيفه 2 حريت رأي يا آزادي بيان را بر ضد محاکم نيز  به کار مي­بست، او هنگامي که يکي از محاکم حکمي را خطاکارانه صادر مي­کرد، آشکارا خطاي آن را بيان مي­کرد، زيرا در نزد او احترام به قضاء‌به معناي رهاکردن محاکم و قضات آن نبود که احکام غير صحيح را صادر مي­کردند، همانا يک بار او را  از بهر اين که که مرتکب بيان خطاي محاکم شده بود، از فتوادادن منع کردند.[1]

مذهب امام ابوحنيفه 2 در مورد حريت رأي تا آنجا بود که اگر کسي، بر خلافت شرعي و حکومت شرعي عادل و سب امام عصر و بلکه اگر آشکارا کشتن او را اعلام  کند ، زنداني کردن و مجازات او، درنزد امام ابوحنيفه 2 جواز ندارد، تا آنگاه که عزم به قيام انقلاب مسلحانه عليه آن حکومت و گسترش رعب و دهشت­افگني در سرزمين­ها عملاً نکرده باشد.

امام 2 در اين باره، به آنچه که در زمان امير مؤمنان حضرت علي 2 به وقوع پيوسته بود، استدلال مي­کرد، زماني که مردان او پنج تني را دستگير کرده بودند که آشکارا او را دشنام مي­دادند و او خليفه بود. در حالي که يکي از آنان مي­گفت: با الله عهد بسته­ام که او را – حضرت علي  2 را – مي­کشم. امير مؤمنان حضرت علي  2 فرمان داد که آزادشان کنند. مردي براي او گفت: او را رها مي­کني، در حاليکه با خدا عهد بسته است که تو را بکشد. امير مؤمنان حضرت علي 2  فرمود: «أفأقتله ولم يقتلني؟»؛ آيا او را بکشم، در حالي که مرا نکشته است؟ مرد گفت: او تو را دشنام داده است. (بیشتر…)

سياست و حکومت در مذهب امام ابوحنيفه 

نوشته: مدحت القصراوي

ترجمه و تحقيق: دکتر هجرت الله جبرئيلي

قسمت: پنجم

شش. حق آزادي رأي يا حق آزادي بيان؛

آزادي رأي در کنار آزادي قضاء در جامعه مسلماني و دولت اسلامي از اهميت بلند برخوردار است. نزد امام ابوحنيفه 2 نيز چنين است. اين آزادي، عبارت از آن آزادي­­يي است که قرآن و سنت از آن به اصطلاح «امر به معروف و نهي از منکر» ياد کرده­اند. آزادي بيان، به ذات خود گاهي امکان دارد که ناروا باشد و گاهي باعث فتنه­انگيزي و به وجود آوردن فتنه شود.  گاهي ضد اخلاق و امانت انساني باشد. به گوني که هيچ قانوني تحمل پذيرش آن را نداشته باشد. لکن «نهي از منکر و امر به معروف» تعبير از رأي به  معناي صحيح آن مي­باشد، از اينجاست که اسلام، اين اصطلاح را براي آن برگزيده است.

اسلام حق آزادي بيان به اين تعبير را –  يعني امر به معروف و نهي از منکر – به گوني خاص، نه تنها حقي از حقوق ملت­ها قرار داده، بلکه فريضي مانند ساير فرايض،‌ گردانيده است.

امام ابوحنيفه 2 اهميت اين «حق» و اين «فرض» را در سطح بلند آن درک مي­کرد، چرا که در روزگار او مسلمانان اين حق را از خود سلب کرده بودند و مسلمانان در فرضيت آن متردد شده و در شک افتاده بودند. به عنوان نمونه، «مرجئه» در جانبي قرار داشت که با عقائد­شان مردم را به ارتکاب گناهان و معاصي جرأت مي­دادند. «حشويه»[1] در جانبي ديگر قرار داشت که امر به معروف و نهي از منکر در برابر حکومت­ها را فتنه مي­دانست. در جانب سومي حکومت­هاي بني اميه و بني عباس قرار داشتند که در ميان مسلمانان با قوت و سلطي که داشتند روح اعتراض بر فسق، ظلم، فجور و جور اميران را مي­کشتند. (بیشتر…)

سياست و حکومت در مذهب امام ابوحنيفه 

نوشته: مدحت القصراوي

ترجمه و تحقيق: دکتر هجرت الله جبرئيلي

قسمت: چهارم

چهار. بيت المال؛

خلفاء در عصر امام ابوحنيفه 2 به گوني غير مشروع در خزاني رسمي دولت تصرف مي­کردند و دست اندازي بر ملکيت­هاي مردم، از جملي کارهايي بود که انجام مي­دادند. امام اعظم 2 بر اين کار اعتراض شديد داشت، زيرا اين کار را ظلم در حکومت­داري مي­ديد. چرا که نزد او خيانت در بيت المال از اموري بود که امامت، امام را باطل مي­کرد، مانند آن که در بحث پيشين از امام ذهبي 6 نقل کرديم.

همچنان امام ابوحنيفه 2 تملک خليفه بر هدايايي را که از سوي دولت­هاي ديگر براي او فرستاده مي­شد، نيز مباح نمي­دانست، بلکه اين نزد او از جمله بهره­هايي خزاني ملت بود،‌ نه برای خليفه و خاندان او، زيرا اگر خليفه، خليفة مسلمانان نبود و آوازي او به سبب قوت اجتماعي او بلند نشده بود، اين هدايا به او هديه داده نمي­شد، زيرا مردم به کسي که در خانه­اش نشسته باشد،‌هديه نمي­دهند.[1]

همچنان امام ابوحنيفه 2 بر آن عطايا و بخشش­هاي که خليفه از بيت المال مي­داد، و آن چيزي­هاي که در راه­هاي غير مشروع هزينه مي­کرد، اعتراض داشت. اين سبب، از اسباب  قوي­يي بود که او را چنان بارآورده بود که قبول عطاياي خلفاء و هداياي آنان به خودش را رد کند.

هنگامي که ميان او و منصور خليفة عباسي خلاف افتاد، منصور از او پرسيد:« چرا صلي من را قبول نمي کني؟» پاسخ امام 2  اين بود: (بیشتر…)

سياست و حکومت در مذهب امام ابوحنيفه 

نوشته: مدحت القصراوي

ترجمه و تحقيق: دکتر هجرت الله جبرئيلي

قسمت: سوم

همانا شرط تمامي کساني که در مقامي قرار مي­گيرند که در امر دين از آن­ها پيروي صورت مي­گيرد، عدالت و صلاح است. بنابراين،‌ به دلالت اين آيت بطلان امامت فاسق ثابت گرديد و او [ظالم و فاسق] نمي­تواند خليفه باشد،  و اگر کسي خودش را در اين منصب [خلافت] نصب کرد و فاسق بود، بر مردم پيروي و فرمان­برداري از او لازم نيست.

 همچنان حضرت پيامبر اعظم 6 فرموده است که : « لَا طَاعَةَ لِمَخْلُوقٍ فِي مَعْصِيَةِ الخالق»^[1]؛ هر گاهي که مخلوقي به نافرماني از خالق، فرمان دهد، فرمان­برداري از او جواز ندارد.

 اين حديث نيز دلالت بر اين دارد که فاسق نمي­تواند حاکم باشد و احکام او نافذ نمي­شود، هنگامي حکومت را عهده­دار شود، ‌همچنان شهادت او پذيرفته نمي­شود،  و روايت او هنگامي که از حضرت پيامبر 6 روايت کند، پذيرفته نمي­شود، و فتواي او نيز اگر مفتي باشد، پذيرفته نمي­شود.

سپس امام جصاص ;  با صراحت بيان مي­کند که اين نظريه، مذهب امام ابوحنيفه  2 است. در ادامه به تفصيل ذکر مي­کند که اتهام بر امام ابوحنيفه 2 بر اينکه امامت فاسق را تجويز کرده است، ظلمي است که در حق او گناهکارانه صورت گرفته است. بيان او اين چنين است: (بیشتر…)

سياست و حکومت در مذهب امام ابوحنيفه 

نوشته: مدحت القصراوي

ترجمه و تحقيق: دکتر هجرت الله جبرئيلي

 قسمت: نخست

چکيده

ميراث حنفي، با دو ويژگي کلامي و سياسي بودن، از ميراث ديگر مذاهب اهل سنت متمايز مي­گردد، اين دو ويژگي از يک سو به ‌انسان­مداري و اجتماع­گرايي و امت­گرايي اين ميراث افزوده، از سوي ديگر توانايي همزيستي بيشتر با سياست و حکومت و دولت را به آن بخشيده است. براي بازسازي و نوسازي ميراث گستردة حنفي، در چارچوب مکتب حنفيان جديد،‌ بازسازي و نوسازي گرايش سياسي آن، پس از گرايش کلامي، در درجه دوم قرار مي­گيرد، اين مقاله به اين مهم مي­پردازد.

مقاله در نخست مسأله حاکميت را مورد بحث قرارداده و آن را از نگرش فقهي و حقوقي به حوزه سياست و حکومت کشانده است. سپس  روش صحيح انعقاد خلافت، را مورد بررسي قرار داده و شرط اجتماع و مشوره  مسلمين و اهل فتوي را به عنوان نظريه مختار امام ابوحنيفه 2 مطرح مي­کند. پس از آن در مبحث شروط استحقاق خلافت، در شرط امامت فاسق و ظالم، در ميان دو نظرية افراطي خوارجي و اعتزالي، نظريه اعتدالي امام ابوحنيفه 2 را بيان مي­کند و به نظريه «امام بالحق» و «امام بالفعل» مي­رسد. سپس­ تحت عنوان بيت المال، تصرف غير قانوني رئيس حکومت در بيت المال را باعث باطل شدن امامت و سلب مشروعيت حکومت او مي­داند. در مبحث ديگر، زير عنوان آزادي قوي قضائيه از قوي اجرائيه، نه تنها اين آزادي را لازم، بلکه براي قاضي حق محاکمه خليفه را لازمي مي­داند. در مبحث ديگر زير عنوان حق آزادي رأي يا حق آزادي بيان، امر به معروف و نهي از منکر را عنوان اسلامي اين حق مي­داند و آن را نه تنها که يک حق، بلکه يک فريضه، به ويژه در امر حکومت­داري معرفي مي­کند. در فرجام، در مبحث، خروج يا قيام مسلحانه بر حکومت ظالم، حکم انقلاب عليه حکومت جائر را در نخست از طريق نرم، و در صورت ضرورت با برنامه­ريزي لازم و مدبرانه که توانايي جاي­گزيني نظام فاسد با نظام صالح را داشته باشد، از طريقه سخت­افزاري نه تنها جايز، بلکه به عنوان يک فريضه صادر مي­کند. (بیشتر…)

مکتب حنفیان جدید

 بازسازی و نوسازی میراث گسترده حنفی

نوشته: دکتر هجرت الله جبرئیلی

قسمت: هفتم

ب. هدف و روش کار ما؛

بازسازی میراث گسترده حنفی از دیدگاه ما عبارت است از:

1.باستان­شناسی میراث گسترده حنفی و حفظ حالت نخستین در فرم و محتوای موجود و شناختاندن آن به مخاطب؛

2.بازسازی تاریخمند: باستان­شناسی و بازسازی میراث گسترده حنفی، در داخل دوره­های تاریخی مانند: 1. دوره بذرپاشی؛ 2. دوره زایش و پیدایش؛ 3. دوره تدوین و استقرار؛ 4.  پخش و گسترش؛ 5. ایستایش؛ 6.نوسازی؛

پرسش­های اصلی بازسازی تاریخمند: در هر مرحله کدام علماء اعلام حضور داشتند؟ چی آثاری را پدید آوردند؟ با کدام مذاهب و مکاتب فکری گفتگو نموده اند؟ و ….

3. بازسازی موضوعی: به عنوان نمونه در حوزه کلام چی فرآورده­های دانشی داشته است؟ در حوزه عبادات و در حوزه معاملات، چی فرآورده­های علمی داشته است؟ و … .

4.بازسازی نظام­مند: در حوزه نظام فرد، نظام خانواده، نظام اجتماع، نظام اقتصاد، نظام حقوقی، نظامی قضائی، نظام سیاسی و ….. به گونه نظام­مند از تمام میراث­ها گردآوری گردد تا برای پژوهشگر نوگرا و نوساز مواد کافی آماده گردد تا بتواند به تولید جدید دانش مبتنی بر این میراث بپردازد و هویت مکتب را حفظ کند.

این فرآورده­ها باید به گونه تاریخ­مند نظام­مند شود، چون باید بدانیم که در مرحله ظهور و اوج چی پیام­ها داشته  و در مرحله ایستایش و توقف خمود و جمود چی پیام­ها داشته است؟ (بیشتر…)

مکتب حنفیان جدید

 بازسازی و نوسازی میراث گسترده حنفی

نوشته: دکتر هجرت الله جبرئیلی

قسمت: ششم

یک. إحیاء به معنای یک سنت الهی؛ الله متعال فرمود:  أَوَمَن كَانَ مَيْتًا فَأَحْيَيْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَن مَّثَلُهُ فِي الظُّلُمَاتِ لَيْسَ بِخَارِجٍ مِّنْهَا ﴿الأنعام: ١٢٢﴾؛ آیا کسی که مرده بود، سپس او را زنده کردیم، و نوری برایش قرار دادیم که با آن در میان مردم راه برود، همانند کسی است که در ظلمتها باشد و از آن خارج نگردد؟! این گونه برای کافران، اعمال (زشتی) که انجام می‌دادند، تزیین شده (و زیبا جلوه کرده) است.

این سنت بارها در قرآن کریم یادآوری شده و هم در دنیا و هم در آخرت در مورد انسان و غیر انسان کاربرد دارد.

دو. إحیاء به معنای رسالت پیامبران از بهر زنده گردانیدن امت مسلمه؛ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْيِيكُمْ ﴿الأنفال: ٢٤﴾؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! دعوت خدا و پیامبر را اجابت کنید هنگامی که شما را به سوی چیزی می‌خواند که شما را حیات می‌بخشد!

این آیه خطاب به مؤمنان است، آن­ها أحیاء یعنی زندگان­اند و به وسیله ایمان زنده شده­اند. از این جهت مردگان اند که به آن­ها ابلاغ نشده باشد، الله متعال آن­ها را مخاطب ساخته است که باید از حیات و ترقی در مدارج آن بیشتر بهره­مند گردند. این کار در صورتی ممکن است که به فرمان حضرت رسول استجبات صورت گیرد.

سه. إحیاء به عنوان یک وظیفه انسانی: احیاء به معنای نجات از هلاکت است.

الله متعال فرمود: وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا ﴿المائدة: ٣٢﴾؛ و هر کس، انسانی را از مرگ رهایی بخشد، چنان است که گویی همه مردم را زنده کرده است. (بیشتر…)