سه پرسش اصلي تجدد مسلماني
تدين محض؟
تدين و تمدن؟
تمدن محض؟
دکتر هجرت الله جبرئیلی
……………..
⏰ بسياري از دوستان بنابر تأثير پذيري از امواج انديشه هاي دانشمندان غربي ، وقتي سخن از مدرنيته رود، فقط و فقط مدرنيته غرب به ياد شان مي آيد. در اين نوشته “مدرنيته مسلماني” نيز مد نظر است كه در گفتگو و تقابل با مدرنيته غربي به وجود آمده و در حال تكامل است. 

? قبل از اينكه مسلمانان با مدرنيته غربي از طريق مستعمره شدن، سفرها، روزنامه ها و … آشنا شوند، فقط پرسش تدين نزد آن ها مطرح بود. با روبرو شدن با مدرنيته و تمدن غربي، شوكي بزرگ همه وجود ديني فرهنگي شان را فرا گرفته و پرسش تمدن نيز در ميان شان مهم و اهم شد.
? هدف از تمدن در اين مبحث، تكنالوژي ، علوم طبيعي و بخش سخت افزاري مدرنيته و تمدن غربي نيست، چون امروزه اكثريت مطلق مسلمانان در كاربرد آن هيچ دغدغه اي ندارند، به جز اندكي و شاذ. بلكه هدف بخش نرم افزاري مدرنيته و تمدن غرب يعني فلسفه و علوم انساني، قوانين و فرهنگ اجتماعي و فردي، و در يك كلمه سبك زندگي آن هاست كه با عقائد ، شريعت و سبك زندگي مسلمانان امكان مخالفت و تضاد وجود دارد.
? مسلمانان از آغاز بيداري اسلامي، وقتي كه شوك پيشرفت غرب و عقبماندگي شرق، آنان را در يك مواجهه اي نابرابر بيدار ساخت، اين سه پرسش را از خود كردند: تدين ، تدين و تمدن، و تمدن (تمدن غرب)؟ در اين ميان كدام را بايد انتخاب كرد.
⏰ علماي سنتي محافظه كار: پاسخ اين گروه اين بود كه تدين و مسلمان بودن مهم است. بايد در برابر اين همه فلسفه و علوم انساني غرب بايد ايستاد. اين گروه ها در بسياري از نقاط جهان اسلام، جنگ هاي ضد استعماري به راه انداختند، اما در برابر تكنالوژي و مديريت غربي شكست خوردند، و سپس به روستا ها و مدارس و خانقاه ها پناه بردند تا از شر غربي شدن خود را نجات دهند.
اين گروه در مواردي مانند افغانستان و ديگر جاها مانند پاكستان دوباره خيزش كردند و چندي حكومت گرفتند و هنوز هم تلاش دارند تا دوباره حكومت بگيرند.
? روشنفكران دين ستيز: پاسخ گروه دوم اين بود كه ما را با تدين چي كار؟ اصلا دين و تدين باعث عقبماندگي ما شده است. مي بايد دين را به عنوان محور اصلي سنت ترك كرد و زندگي را فقط به اساس ايديولوژي هاي غربي مانند ليبراليسم، ناسيوناليسم، كمونيسم، سوسياليسم و … اداره كرد. اين گروه ها در همكاري با قدرت هاي استعماري و گاهي ضد آن ها در بسياري از كشور هاي اسلامي در قالب جمهوريت و سلطنت زمام امور را بدست گرفتند و سال هاي سال با زور نيزه و قلدري حكومت كردند تا مسلمانان را از نوك پا تا سر، غربي بسازند.
⏰ روشنفكران ديني: پاسخ گروه سوم اين بود كه مي توان هم متدين بود و هم متمدن. سنت هم ارزشمند است و مدرنيته نيز. نمي توان يكي را به سود ديگري از دست داد.
با اين پاسخ بود كه روشنفكري ديني پديد آمد. اما پرسش اصلي اين بود كه مدار انتخاب چي باشد، در هنگام تعارض دين با گزاره هاي مدرنيته غربي، كدام را بايد ترجيح داد؟
در پاسخ به اين پرسش، دو گونه روشنفكري ديني پديد آمد: روشنفكري ديني دينمدار و روشنفكري ديني دين گريز.
? روشنفكري ديني دين مدار، اكثرا با مطالعات درون ديني و اندك با مطالعات بيرون ديني به اين باور هستند كه تعارض گزاره هاي مدرنيته غربي با گزاره هاي ديني اولأ، در نظر قابل حل است، اگر نشد، ثانيا، در عمل قابل حل است، و اگر نشد، ثالثا ، به سود گزاره هاي ديني، از گزاره هاي مدرنيته غربي عبور مي كنيم.
اين گروه در طول تاريخ مبارزات و نهضت هايي سخت برپا كرده است، و به حكومت رسيده است و از چالش آفرين ها در برابر مدرنيته غربي محض به شمار مي رود. و هانتينگتون معارض تمدن غربي را در برابر اين گروه ها بالخصوص منصور مي بيند. اين طيف حتي در درون غرب خانه كرده و فغان غرب را كشيده است.
? روشنفكري ديني دين گريز ، اكثرا با مطالعات بيرون ديني و اندك با مطالعات درون ديني بر اين باور اند، اولا، در آنجا كه دين با گزاره هاي مدرنيته غربي سازگاري داشت، فبها والنعمة، ثانيا، در آنجا كه تعارضات خفيف بود به وسيله عقل فلسفي ميان آن دو تعارض را بر طرف مي كنيم. ثالثا، آنجا كه تعارض برطرف نشد، گزاره هاي ديني، اعتقاد، شريعت ، قوانين و حقوق ديني و سبك زندگي ديني را به سود مدرنيته غربي ترك مي كنيم.
اين طيف ، تا كنون خصلت اپوزسيوني داشته است. هم در برابر روشنفكري دين ستيز، و هم در برابر روشنفكري ديني دينمدار.
شايد بتوان در عمل يك آميخته و ملغمه اي از روشنفكري ديني دين گريز و دينمدار ، را گفت كه در وجود حاكميت تركيه امروز تمثيل شود.
تجدد مسلماني معاصر اين گونه شكل گرفته است، و با مدرنيته غربي، تفاوت هاي شاخص دارد. اين تجدد بي شك در سايه مدرنيته غربي در حركت است و نوشدگي خود را در معيار آن به سنجش مي گيرد.
به راستي متجدد شدن اين قدر دشوار است و ممكن است سده ها تا آرامش و استقرار و ثبات فاصله داشته باشد.
والسلام
دكتر هجرت الله جبرئيلي
گروپ اسلام شناسي تمدني، در واتس اپ:
“اسلام شناسي تمدني، روشي براي آموزش تدين و تمدن است.